५ जुन जागतिक पर्यावरण दिन ; पर्यावरण संवर्धनाचे महत्व आणि जबाबदारी
५ जुन जागतिक पर्यावरण दिन ; पर्यावरण संवर्धनाचे महत्व आणि जबाबदारी
एस डब्ल्यू न्यूज / लेखन : शौकतभाई शेख
५ जून हा दिवस जागतिक पर्यावरण दिन (World Environment Day) म्हणून संपूर्ण जगात साजरा केला जातो. पर्यावरण म्हणजे निसर्गातील संपूर्ण परिसंस्था – वृक्ष, प्राणी, पक्षी, नद्या, पर्वत, समुद्र, जंगल, हवामान आणि मानवी जीवन यांचा समावेश होतो. या सर्वांचे अस्तित्व परस्परावलंबी आहे. त्यामुळे पर्यावरणाचे संतुलन टिकवणे हे मानवी जीवनासाठी अत्यावश्यक आहे. जागतिक पर्यावरण दिन साजरा करण्यामागचा उद्देश म्हणजे पर्यावरणाचे रक्षण व संवर्धन करण्यासाठी जनजागृती निर्माण करणे, पर्यावरणीय समस्यांबाबत चर्चा घडवून आणणे आणि लोकांना कृतीशील बनवणे हा आहे. यावर्षी २०२५ च्या पर्यावरण दिनाची संकल्पना “Land restoration, desertification and drought resilience” (जमिनीचे पुनरुज्जीवन, वाळवंटीकरण आणि दुष्काळविरोधी उपाययोजना) अशी आहे.
*जागतिक पर्यावरण दिनाची पार्श्वभूमी*
जागतिक पर्यावरण दिनाची सुरुवात १९७२ साली झाली. त्या वर्षी स्टॉकहोम (स्वीडन) येथे संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या वतीने “मानव पर्यावरण परिषद” भरवण्यात आली होती. या परिषदेत पर्यावरण रक्षणाचे महत्त्व अधोरेखित करण्यात आले आणि त्याच बैठकीत ५ जून हा दिवस “जागतिक पर्यावरण दिन” म्हणून घोषित करण्यात आला.
१९७४ पासून हा दिवस दरवर्षी एका विशिष्ट विषयावर आधारित जागतिक पातळीवर साजरा केला जातो. यामध्ये यजमान देश निवडला जातो आणि त्या देशात विविध उपक्रम, चर्चासत्रे, वृक्षारोपण, प्रदूषणविरोधी मोहिमा राबविल्या जातात.
*पर्यावरणाची सद्यस्थिती*
आपण आज ज्या धकाधकीच्या जीवनशैलीचा भाग आहोत, त्यात पर्यावरणाचा फार मोठा ऱ्हास होत आहे. निसर्गावर अतीक्रमण, वाढते औद्योगिकीकरण, वाहतूक वाढ, वनेतून वृक्षतोड, प्लास्टिकचा वापर, कार्बन उत्सर्जन, प्रदूषण आणि जागतिक तापमानवाढ यामुळे पृथ्वीचे पर्यावरण दिवसेंदिवस असंतुलित होत आहे.
*जागतिक तापमानवाढ* (Global Warming): पृथ्वीचे सरासरी तापमान मागील शतकापेक्षा १.१°C ने वाढले आहे. त्यामुळे हिमनद्या वितळत आहेत, समुद्राची पातळी वाढते आहे, हवामानाचा लहरीपणा वाढला आहे.
*प्रदूषण:*
पाण्याचे, हवेचे आणि मातीचे प्रदूषण भयावह स्वरूप घेत आहे. मोठ्या शहरांमध्ये स्मॉग (धूर+धुके) हा नित्याचा भाग बनला आहे.
*वनसंपत्तीचा ऱ्हास*
दरवर्षी लाखो हेक्टर जंगलांची वृक्षतोड केली जाते. त्यामुळे जैवविविधता धोक्यात आली आहे.
*प्लास्टिकचा स्फोट*
एकट्या भारतात दररोज लाखो टन प्लास्टिक कचरा निर्माण होतो, जो सहजपणे विघटनशील नसतो.
*पर्यावरण रक्षणाची गरज का?*
पर्यावरण हे केवळ निसर्गसौंदर्याचा भाग नाही, तर हे आपल्या अस्तित्वाचे मूलभूत आधारस्तंभ आहे. त्याचे रक्षण करणे ही फक्त सरकार किंवा पर्यावरण तज्ज्ञांची जबाबदारी नाही, तर प्रत्येक नागरिकाची जबाबदारी आहे.
१) आरोग्यासाठी: स्वच्छ हवा, पाणी आणि अन्न हे आरोग्याच्या दृष्टीने अत्यावश्यक आहे. पर्यावरण अस्वच्छ असेल तर विविध आजारांचे प्रमाण वाढते.
२) आर्थिक दृष्टीने: शेती, मासेमारी, पर्यटन इत्यादी व्यवसाय निसर्गावर अवलंबून आहेत. पर्यावरणाची हानी म्हणजे या क्षेत्रांचे नुकसान.
३) मानवी हक्क: स्वच्छ आणि सुरक्षित पर्यावरणात जगण्याचा अधिकार हा प्रत्येक व्यक्तीचा मूलभूत हक्क आहे.
४) पिढ्यानपिढ्या टिकणारा वारसा: आपण आपल्या पुढच्या पिढ्यांना समृद्ध, सुंदर आणि जिवंत निसर्ग देण्याचे कर्तव्य आहे.
*पर्यावरण रक्षणासाठी उपाय*
*१) वृक्षारोपण*
जगातील सर्वांत प्रभावी उपाय म्हणजे वृक्ष लागवड. एक झाड वर्षभरात सुमारे १०० किलोपर्यंत कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेतो आणि ऑक्सिजन उत्सर्जित करतो. त्यामुळे प्रत्येक नागरिकाने दरवर्षी किमान ५ झाडे लावण्याचा संकल्प केला पाहिजे.
*२) प्लास्टिकमुक्त जीवनशैली*
प्लास्टिकच्या ऐवजी कापडी पिशव्या, स्टीलच्या बाटल्या, पाण्याचे फिल्टर वापरणे यासारख्या सवयी लावाव्यात. “Re-use, Reduce, Recycle” हे त्रिसूत्री पाळणे आवश्यक आहे.
*३) पाण्याचा सन्मान*
पाणी हे अमूल्य आहे. त्यामुळे पाण्याचा अपव्यय टाळणे, वर्षाजल संधारण, ड्रिप इरिगेशन तंत्र वापरणे हे उपाय महत्त्वाचे आहेत.
*४) सौर ऊर्जा आणि नवनवीन ऊर्जा स्त्रोत*
घरांमध्ये सौर पॅनेल बसवणे, LED बल्बचा वापर, वीजेचा अपव्यय टाळणे यामुळे प्रदूषण रोखले जाऊ शकते.
*५) सार्वजनिक वाहतुकीचा वापर*
स्वतःच्या वाहनापेक्षा बस, मेट्रो, सायकल यांचा वापर केल्यास इंधन आणि प्रदूषण कमी होईल.
*६) जैवविविधतेचे संरक्षण*
वन्यप्राणी, पक्षी आणि वनस्पती हे निसर्गचक्राचे महत्त्वाचे घटक आहेत. त्यांच्या अस्तित्वाचे रक्षण करणे म्हणजे पर्यावरणाचे संरक्षण.
*भारत सरकारचे पर्यावरण रक्षणासाठी प्रयत्न*
भारत सरकारने विविध योजना आणि कायदे राबवले आहेत. त्यामध्ये: पर्यावरण संरक्षण अधिनियम, १९८६
राष्ट्रीय स्वच्छ हवा कार्यक्रम (NCAP),सिंगल युज प्लास्टिक बंदी योजना,
राष्ट्रीय सौर ऊर्जा अभियान
NAMAMI GANGE प्रकल्प,ग्रीन इंडिया मिशन,
राज्य सरकारेही आपल्या पातळीवर वृक्षारोपण, नदी स्वच्छता, प्लास्टिक बंदी यासारखे उपक्रम राबवत आहेत.
*शाळा, महाविद्यालये आणि पर्यावरण*
शाळांमध्ये पर्यावरण शिक्षण हा अभ्यासक्रमाचा भाग आहे, पण त्याबरोबर विद्यार्थ्यांनी वृक्षारोपण, निसर्गभ्रमंती, जलसंवर्धन प्रकल्प, स्वच्छता मोहीम, पोस्टर स्पर्धा यामध्ये सहभाग घेणे आवश्यक आहे. विद्यार्थ्यांनी “इको क्लब” स्थापन करून पर्यावरणपूरक सवयींचा प्रसार केला पाहिजे.
*सामान्य नागरिकांची भूमिका*
आपण आपल्या दैनंदिन जीवनात काही गोष्टी लक्षात ठेवल्यास पर्यावरणाचा र्‍हास रोखू शकतो: त्यात प्रामुख्याने उघड्यावर कुठेही कचरा न टाकता योग्य पद्धतीने विल्हेवाट कचऱ्याची लावणे, रासायनिक खतांऐवजी सेंद्रिय खतांचा वापर करणे,
घरातील कचऱ्याचे वर्गीकरण करणे,डीजे आणि ध्वनिप्रदूषणापासून टाळाटाळ, ई-कचऱ्याची योग्य विल्हेवाट लावणे,
वायू आणि जलप्रदूषण नियंत्रण यंत्रांचा वापर करणे,
कारण जागतिक पर्यावरण दिन ही केवळ एक औपचारिकता नसून ती एक चेतावणी आहे, जर आज आपण सजग झालो नाही, तर उद्या आपल्या अस्तित्वालाच धोका निर्माण होईल.
“पर्यावरण वाचवा – पृथ्वी वाचवा” ही हाक केवळ घोषवाक्य न राहता ती कृतीत उतरवणे ही काळाची गरज आहे.आपल्या लहानशा कृतीमुळे मोठा बदल घडू शकतो. चला तर मग, आपण सर्व मिळून एक पर्यावरणपूरक, स्वच्छ आणि हिरवीगार पृथ्वी निर्माण करण्यासाठी एकत्र येऊ. कारण पृथ्वी ही फक्त आपली मालमत्ता नाही – ती आपली जबाबदारी आहे.
जागतिक पर्यावरण दिनाच्या आपणा सर्वांना हरित शुभेच्छा !
शौकतभाई शेख
संस्थापक अध्यक्ष:समता फाऊंडेशन
श्रीरामपूर – भ्रमणध्वनी: 9561174111
